استاد علم اطلاعات و دانش شناسی دانشگاه تربیت مدرس با توجه به گرایش فزاینده خانواده ها به فضای مجازی در پی پاندمی کووید ۱۹ در یادداشتی به آسیب های فضای مجازی برای کودکان پرداخته است.
در یادداشت دکتر محمد حسن زاده که برای انتشار در اختیار دیده بان علم ایران قرار داده آمده است: «بیماری کووید ۱۹ از خانواده بیماری های کروناست به واسطه شیوع بی سابقه و همه گیری جهانی آن به تنهایی نام کرونا را به یدک می کشد. این بیماری، شئونات مختلف زندگی بشر و حتی کره زمین را تحت تاثیر خود قرار داده است. خانه نشینی مردم در اکثر کشورهای جهان موجب تغییر جدی در تعاملات و روی آوردن هر چه بیشتر مردم به فضای مجازی شده است. هر چند مردم از قبل با فضای مجازی آشنا بوده اند، امّا، با همه گیری کرونا به یکباره مجبور شده اند که از فضای مجازی به عنوان عاملی برای انجام امور اجتماعی، ارتباطی، اقتصادی و آموزشی بهره ببرند. انصافاً هم فضای مجازی و بسترهای تبادل الکترونیکی کمک شایانی به تداوم زندگی شهروندان کرده است.
در کنار همه این امکانات و موهبت های فناوری اطلاعات و ارتباطات و فضای مجازی، تهدیدهایی هم در کمین شهروندان قرار دارد که لازم است از آنها غافل نباشیم و با ارائه آموزش های مناسب و رعایت نکات فنیِ ایمنی، زمینه های بروز آسیب های فردی و اجتماعی را از بین ببریم. در این نوشته، قصد دارم به تهدیدهایی متمرکز شوم که به صورت ویژه متوجه کودکان است. این تهدیدها اهمیت بالایی دارند و تنها محدود به این قشر نبوده و به قشر بزرگسالان نیز سرایت می کنند.
کودکان و ویژگی های آنها
تعریف دقیق دوران کودکی در متون تخصصی مربوطه محل اختلاف است، امّا از محکمات آنها می توان دریافت که کودکی از سن سه سالگی شروع و تا ۱۲ سالگی ادامه پیدا می کند. برخی از متون آن را به دو دوره سه تا شش سالگی (کودکی اول) و شش تا ۱۲ سالگی (کودکی دوم) تقسیم می کنند. ویژگی های این دو گروه به لحاظ شناختی و رفتاری با یکدیگر تفاوت جدّی دارند.
کسانی که در دوره کودکی اول قرار دارند، معمولا در سنینی هستند که تحت کنترل والدین هستند و معمولا به ندرت وارد فضاهای عمومی دردسرساز و همچنین فضای مجازی می شوند. در دوره کرونا نیز این گروه از کودکان فرصتی یافته اند که از مهد کودک ها و مراکز مشابه به فضای گرم خانواده نقل مکان کنند و بیشتر به بازی و سرگرمی رفتاری از سوی والدین و اعضای خانواده مشغول هستند. (هر چند ممکن است بخشی از آنها هم به بازی های رایانه ای و گوشی های هوشمند علاقه مند باشند ولی از آنجایی که قدرت تمییز شان هنوز به صورت کامل شکل نگرفته است، آسیب هایی که اشاره خواهم کرد متوجه آنها نیست).
کودکانِ در سنین شش تا ۱۲ سالگی چند ویژگی برجسته دارند که حساس بودن این دوره از زندگی آنها را چندین برابر می کند. کودکان در این سنین در سن مدرسه قرار دارند و با توجه به شیوع این بیماری به ناچار وارد شبکه مجازی شده و از محمل های الکترونیکی برای ارتباطات در فضای مجازی بهره می برند؛ کودکان شش تا ۱۲ ساله به لحاظ شناختی، بسیار کنجکاو هستند و علاقه مند هستند که از همه چیز سر در بیاورند، میل به دوستی و دوست یابی در این سنین بسیار بالاست. در عین حال کودکان، بسیار زودباور هستند. علاوه بر این موارد، ویژگی هایی مانند نزدیک شدن به سن بلوغ و مختصات رفتاری منطبق با سنین بلوغ در بین کودکان به ویژه درسنین نزدیک به نوجوانی بسیار برجسته است. ویژگی هایی مانند زودرنج بودن، اضطراب و غیره که البته نیازمند بررسی های روانشناختی است.
آنچه در این نوشته مورد توجه قرار گرفته است، نگاه رفتار اطلاعاتی است و اینکه ورود کودکان به فضای مجازی در دوره کرونا به صورت طبیعی اتفاق نیافتاده و به یکباره و بدون آموزش صورت پذیرفته است.
در صورتی که به ظرائف حضور این قشر در فضای مجازی توجه نکنیم، ممکن است آسیب های روحی، روانی، اجتماعی و اقتصادی غیر قابل جبرانی به بار بیاورد که سالیان سال، افراد، خانواده ها و جامعه را درگیر کند.
نکته مهم در این زمینه توجه به ویژگی های رفتار اطلاعاتی کودکان و رفع نقایص از طریق آموزش و همراهی است.
رفتار اطلاعاتی به مجموعه از رفتارها گفته می شود که افراد برای به دست آورد اطلاعات برای رفع نیازهای اطلاعاتی خود بروز می دهند. این رفتارها در دو دسته ذاتی و اکتسابی دسته بندی می شود. در این نوشته، بیشترین تاکید روی رفتارهای اکتسابی است که از طریق آموزش، راهنمایی، مربیگری و هدایت قابل حل هستند.
تهدیدهای ورود بی محابا به فضای مجازی برای کودکان
موج ورود کودکان به فضای مجازی بدون آمادگی و برنامه قبلی بوده است. در کنار این حضور یکباره و غیرمترقبه، والدین هم از سواد اطلاعاتی لازم برای پشتیبانی از فرزندان برخوردار نیستند. آسیب های گزارش شده در رسانه ها نشان می دهد که حتی معلمین نیز در خیلی از موارد برای ورود به فضای مجازی توانمندسازی نشده بوده اند. تهدیدهای متوجه کودکان در فضای مجازی در این وضعیت را در چند گروه می توان دسته بندی کرد:
الف. افشای اطلاعات. کودکان، معمولا از طریق گوشی های هوشمند یا رایانه های رومیزی یا لپ تاپ و تبلت والدین یا سایر اعضای خانواده برای ورود به فضای مجازی استفاده می کنند و از آنجایی که کلاس های مجازی در محمل های مختلف و برنامه های داخلی و خارجی برگزار می شوند (هر چند در روزهای اخیر سامانه شاد رونمایی شده است، اما استفاده از سامانه های داخلی نیز صورت مساله را پاک نمی کند)، این امکان وجود دارد که در اثر سادگی کودکان و اعتماد سریع آنها و یا شیطنت و کنجکاوی آنها، مواردی مانند رمز رایانه، رمزهای شبکه های مجازی، موبایل، حساب های بانکی، نام کاربری و گذرواژه های مورد استفاده صاحبان ابزارهای ارتباطی برای انجام امور اداری (عادی و محرمانه) در اختیار افراد غیر (عادی و سودجو) قرار گیرد. سهل انگاری در این موارد، آسیب های جدی را به دنبال خواهد داشت.
ب. دستیابی به محتوای نامناسب. کودکان، افرادی کنجکاو هستند و در تعامل با دوستان و همسالان خود ممکن است برای کشف دنیای ناشناخته اینترنت و فضای مجازی علاقه مند شوند. تلاش آنها برای کشف دنیای مجازی و انجام جستجوهای ناسالم می تواند به روح و روان آنها آسیب زده و مسیر زندگی آتی آنها را به مسیری ناخواسته و نامطلوب هدایت کند. محتوای ناسالم، الزاماً، محتوای غیر اخلاقی نیست. هر آنچه که نسبت به سن و سال کودکان در این سنین، مرتبط نباشند و با سطح فهم آنها متناسب نباشد، در زمره محتوای نامناسب دسته بندی می شود . رویارویی اتفاقی با وبگاه ها و تصاویر نامناسب، بازیابی اطلاعات نامناسب در کنار جستجوهای کودکان، محتوای تبلیغاتی مستتر در وب سایت ها و غیره همگی از جمله مواردی هستند که باید نسبت به آنها حساسیت لازم از سوی والدین و سرپرستان کودکان وجود داشته باشد.
ج. سوء استفاده از کودکان. کودکان با توجه به ذات و اقتضای سنین خود، افرادی زودباور و به لحاظ جمعی، ساده اندیش هستند. همین روح لطیف و خوی زودباوری کودکان در موارد متعددی در طول تاریخ و به ویژه همزمان با گسترش ارتباطات فضای مجازی به سوء استفاده از کودکان منجر شده است. دریافت اطلاعات محرمانه و خانوادگی، ارتباطات غیر اخلاقی، گروگانگیری، برنامه ریزی برای سرقت و غیره از جمله مواردی است که افراد مغرض، مریض و سوء استفاده گر با استفاده از روحیه کودکانه و بی آلایش کودکان به آنها اقدام می کنند. کودکان چه به صورت مستقیم مورد سوء استفاده قرار بگیرند، چه به عنوان عاملی برای ایجاد دردسر برای خانواده و اطرافیان باشند، در نتیجه ی حاصله تفاوتی ایجاد نمی شود. در هر دو صورت، کسانی خارج از اختیار و به واسطه عدم حساسیت اطرافیان و والدین در این مسیر افتاده اند و جبران خسارات وارده در بسیاری از موارد امکان پذیر نیست.
د. اتلاف وقت و انحراف از برنامه ها. برای رشد اخلاقی، روحی، خلاقیت و فیزیکی کودکان، مطلوب این است که آنها بیشتر با طبیعت سروکار داشته و در محیط های طبیعی حضور پیدا کنند. در کنار این، برنامه های آموزشی که از سوی مدارس برای رشد همزمان ذهنی و رفتاری تدارک دیده می شود، معمولا با حساسیت و تدبیر انجام می شود. اکنون که به واسطه کرونا، کودکان در خانه ها محبوس شده اند، این امکان وجود دارد که به واسطه و بهانه ی مشارکت در کلاس و ارتباط با همکلاسی ها و همسالان بیشترین وقت خود را در فضای مجازی سپری کنند. حضور بیش از اندازه در فضای مجازی و پشت نمایشگرهای رایانه ها، علاوه بر اینکه آسیب های روحی و فیزیکی به آنها وارد می کند، موجب انحراف آنها از برنامه های آموزشی و پرورشی نیز خواهد شد. لازم است، متولیان امر آموزش و پرورش، علاوه بر فراهم کردن زیرساخت های فنی، محتواهای برنامه ای (آموزشی و پرورشی) را نیز برای کودکان فراهم بیاورند از بیراهه رفتن آنها جلوگیری شود.
هـ. افت تحصیلی. آموزش مدرسه ای برای کودکان بسیار حساس و خطیر است. دقت در برنامه ها و نحوه اجرای آنها، رعایت تفاوت های ادراکی و شناختی آنها از سوی معلمان و مربیان در کلاس ها و برنامه های فوق برنامه و همچنین فراهم آورد بسترهای رشد متناسب با انتظارات و مطلوب ها در مدارس امکان پذیر بوده است. با ورود به فضای مجازی، بسیاری از این تدابیر بالاجبار و از روی ناچاری به کنار گذاشته شده است. مثلا برنامه های ورزشی و تفریجی، بازدیدها، اردوهای علمی و آموزشی و غیره به تعطیلی کشیده شده اند. همه این تغییرات خوف این را ایجاد می کند که کودکان با افت تحصیلی روبرو شوند. به نظر می رسد، بررسی جدی این امر باید در دستور کار متخصصان تعلیم و تربیت و مسولان اجرایی قرار گیرد تا از تعمیق آسیب ها جلوگیری شود. قطعا راه حل هایی برای جبران افت تحصیلی ناشی از تعلیق فعالیت های آموزشی و پرورشی وجود دارد.
و. اعتیاد به فضای مجازی. درکنار سایر تهدیدها که به آنها اشاره شد، یکی از تهدیدهای مهم، اعتیاد به فضای مجازی است که از شیوع آن در بین کودکان منجر به کج رفتاری ها و نابسامانی های زیادی در آینده خواهد شد. اینکه کودکان به واسطه بازی ها، جذابیت های بصری، محتواهای جالب و غیره به نمایشگرهای رایانه ها یا صفحه گوشی های هوشمند و تبلت ها اعتیاد پیدا کنند، زنگ هشداری جدی خواهد بود. فضای مجازی با وجود تمام خوبی ها و تمام منافع، با توجه به بیکران بودن آن و نیاز به سواد اطلاعاتی بالا در صورت نبود شایستگی ها از تهدیدهای بسیار جدی هم برخوردار است و ما از همین حالا باید نسبت به آن هوشیار باشیم.
چه باید بکنیم؟
همیشه، پیشگیری بهتر از درمان است. در نبود پیشگیری، درمان می تواند غیر ممکن یا دشوار باشد. متخصصان اطلاعات به عنوان مشاورانی امین و کارآزموده می توانند به دست اندرکاران، مدارس و خانواده ها کمک کنند. برای جلوگیری از تبدیل شدن تهدیدهای احتمالی فضای مجازی برای کودکان به آسیب های واقعی لازم است اقداماتی در دستور کار مسولان آموزش و پرورش و خانواده ها قرار گیرد:
وظایف آموزش و پرورش
وزارت آموزش و پرورش باید:
وظایف خانواده ها:
در پایان امیدواریم که با دقت و تدبیر، تهدیدهای پیش روی حضور کودکان در فضای مجازی را به فرصت تبدیل کنیم. نکته امید بخش این است که در صورت رعایت اصول و اِعمال تدابیر لازم، حضور برنامه ریزی شده و ایمن کودکان در فضای مجازی موجبات نقش آفرینی آنها در آینده متحوِّل را فراهم خواهد آورد. قطعا، نسل کنونی بومیان فضای مجازی هستند و باید از همین الان، با فوت و فن حضور و زندگی در فضای مجازی آشنا باشند. کودکان توانمند، برگ برنده رقابتی ما در آینده خواهند بود.»
انتهای پیام
* نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند