استاد گروه علم اطلاعات و دانش شناسي دانشگاه تربيت مدرس معتقد است پاندمی اخیر ویروس کووید ۱۹ چنان دگرگونی های عمیقی در زمینه رفتار اطلاعاتی و مدیریت اطلاعات در سطوح مختلف ایجاد کرده که باید آن را يك نقطه عطف در جهانِ مديريت اطلاعات قلمداد كرد كه براي ساليان دراز، اين عرصه را تحت تـاثير خـود قـرار خواهـد داد.
به گزارش دیده بان علم ایران، دکتر محمد حسن زاده، سردبیر فصلنامه «علوم و فنون مدیریت اطلاعات» در سرمقاله تازه ترین شماره این مجله با عنوان «مساله مديريت اطلاعات در عصر پساكرونا: اضلاعي كه بايد شكل بگيرند!» به تحلیل تبعات شیوع کرونا در عرصه مدیریت اطلاعات و رفتار اطلاعاتی و تبیین ملزومات تغيير در این حوزه در سه سطح فردي، سازماني و ملي پرداخته است.
در مقدمه این مقاله آمده است:
«بيماري كوويد ١٩ از خانواده بيماريهاي كرونا بـوده كـه بـه سـبب شـيوع گسـترده و جهانگيري آن، به تنهايي به بيماري كرونا مشهور شده است. براساس آمار سازمان جهـاني بهداشت تاكنون بالغ بر پنج ميليون نفر را در جهان درگير كرده و موجب مرگ قريب به نـيم ميليون نفر در اقصا نقاط جهان شده است.
همه گيري كرونا، در سطح جهاني، فعاليـت -هاي اقتصادي، اجتماعي، علمي و غيـره را در اكثـر كشـورها بـا اخـتلال روبـرو كـرده و بـه تعطيلي كشانده است. دانشگاهها، مدارس، بازارهـا و تمـامي فعاليـت هـايي كـه بـا دشـواري حضور فيزيكي افراد مواجه شده اند، به مرور، به دنبال يافتن جايگزين هايي از نوع مجازي و الكترونيكي براي فعاليتهاي خود شده و راه حل هايي را پيدا كرده اند. در همـه فعاليـت هـا، يك عامل مشترك در بـين تمـامي فعاليـت هـا بـه چشـم مـي خـورد و آن چيـزي نيسـت جـز بهره برداري از فنـاوري هـاي اطلاعـات و ارتباطـات (فـاوا).
فـاوا نقـش بـي بـديلي در ايجـاد اطمينان در جوامع و همچنين ارائه راهكارهايي مناسب براي تداوم جريان زنـدگي انسـان هـا در اين وضعيت بحراني ايفا كرده است. در بين انواع وجـوهي كـه هويـت فـاوا را تشـكيل مي دهند، يك وجه بسيار بارز و حياتي وجود دارد و آن اطلاعات است.
همزمان با شـيوع بيماري و همه گيري آن، نياز به اطلاعـات بيشـتر از سـاير اقـلام، بـراي شـهروندان در سـطح جهان احساس شد. آنها به دنبـال كسـب اطلاعـات در خصـوص بيمـاري، راه هـاي درمـان، پیشگيري، تهيه اقلام حياتي، دستورالعمل هاي اجرايي و نظاير آن بودند. چنـين وضـعيتي در سمت توليد و نزد عرضه كنندگانِ بازار نيز حكمفرما بود.
عرضه كنندگان بـه دنبـال توليـد و انتشار اطلاعات مناسب در خصوص خدمات، كالاها و نحوه تعامل و مبادله خود بودند. اين امر نشان دهنده اين است كه كرونا را بايد يك نقطه عطف در جهانِ مديريت اطلاعات قلمداد كرد كه براي ساليان دراز، اين عرصه را تحت تـاثير خـود قـرار خواهـد داد. در ايـن نوشته به صورت مختصر، تاثيرات كرونا بر مديريت اطلاعات در سـطح فـردي، سـازماني و ملي تبيين شده است.»
در ادامه این مقاله در تبیین این تاثیرات در سطوح مختلف می خوانیم:
«شيوع كرونا، افراد را متقاعد كرده است كـه بـدون اطلاعـات، امكـان زيسـت پايـدار براي ابناي بشر وجود ندارد. قبل از كرونا، با توجه به آرامش نسبي در سـامانه هـا و زنـدگي مردم، جايگاه اطلاعات و نحوه جريان آن در زندگي روزمره مردم به فراموشي سپرده شـده بود اما با شيوع بيماري، نقش اطلاعات در زندگي مجدداً برجسته شد.
كساني به دليل عـدم دسترسي به اطلاعات، دچار بيماري شدند، جان خود را از دست دادند یا با خسارات مـادي و معنوي روبرو شدند.
كساني نيز به دليل دستيابي به اطلاعات اشتباه به همـين وضـعيت دچـار شدند و كساني هم با دسترسي بي حد و حساب به اطلاعات با سرريزِ اطلاعات مواجـه شـده و تعادل زندگي خود را از دست دادند.
هركدام از اين دسته هاي سه گانه افراد تا چه ميـزان دچار خسارت و گرفتاري شدند، اكنون مهم نيست. مهم اين اسـت كـه بـه دليـل دسترسـي، عدم دسترسي يا دسترسي نامناسب به اطلاعات، زندگي افراد دچار اختلال شد.
بعد از كرونا تغييراتي در رفتار اطلاعاتي شهروندان به وقوع خواهد پيوسـت كـه اهـم آنها به شرح ذيل ميباشد:
۱.مراجعه به منابع اطلاعاتي قبل از تصميمهاي حياتي شيوع خواهد يافت
٢.ارزيابي منابع اطلاعاتي با هدف فهم ميزان صحت محتواي آنها و اعتبـار تـامين -كنندگانشان در دستور كار قرار خواهد گرفت
۳.آموزش شيوه هاي اطلاع يابي و اطلاع جويي رونق خواهد يافت
٤.رفتار اطلاعاتي شهروندان از انفعالي به فعال تغيير خواهد كرد
۵.كالايي شدن اطلاعات تسريع خواهد يافت و متعاقب آن، بازار اطلاعـات رونـق بيشتري خواهد گرفت
٦.بهــره گيــري از خــدمات متخصصــان اطلاعــات بــراي پاســخگويي بــه نيازهــاي اطلاعاتي مورد توجه خواهد بود
٧.سواد اطلاعاتي در ابعاد مختلف شهروندي اهميت بيشتري خواهد يافت
٨.شناخت شهروندان از سامانه هـاي اطلاعـاتي بـه ويـژه در حـوزه نيازهـاي حيـاتي ارتقاء خواهد يافت
٩.مديريت اطلاعات شخصي در دستور كار شهروندان قرار خواهد گرفت
١٠.دانايي كاذب در بين شهروندان (به دليل دسترسي به شبكه هاي اجتماعي) تا حـد زيادي فروكش خواهد كرد و مردم بـه مـرور بـه سـمت منـابع اصـيل اطلاعـات گرايش بيشتري خواهند داشت.
البته شهروندان به تنهايي نميتوانند اين گـرايش هـا را مـديريت كننـد. بـراي هـدايت اثربخش گرايشهاي پساكروناييِ شهروندان در عرصـه اطلاعـات و اطـلاع رسـاني، حضـور نهادهاي تخصصي به ويژه مردمنهاد اهميت بـه سـزايي دارد.
متخصصـان اطلاعـات در ايـن زمينه نقشي بي بديل براي ايفا كردن دارند و هماهنگي بـين شـهروند -كـاربران، سـامانه هـاي اطلاعاتي و متخصصان اطلاعات يك سـه ضـلعي شـهروند دانـاي مسـوول را ايجـاد خواهـد كــرد. تاكيــد بــر مفهــوم شــهروند-كــاربري از ايــن منظــر اهميــت دارد كــه از ايــن بــه بعــد، شهروندان ديگر تنها مخاطبان نيستند، بلكه كاربران اطلاعات خواهند بود.
سطح سازماني
سازمانها و بنگاه ها در عصر كرونا دچار شوك و تكانش شديد شدند. فشار وارده به مجموعه هاي سازماني و بنگاهها به گونه اي بود كه آنها براي مدتي امكان هيچگونه حركتي را نداشتند و بعد از گذشت قريب به يك ماه، توانستند خود را تا حدودي با شرايط موجـود سازگار كنند.
نحوه تعامل با مشـتريان، كـاربران، مخاطبـان، كاركنـان، مـديريت سـامانه هـا، هماهنگي زنجيره تامين، كانال هاي فروش و توزيع و پاسخگويي به نيازهاي جديـد، همگـي از جمله مسائلي بودند كه مجموعه هاي سازماني اعم از دولتي، عمـومي و خصوصـي بـا آن درگير بودند. هنوز بـا گذشـت مـاه هـا زمـان از شـيوع بيمـاري، مجموعـه هـاي سـازماني بـا مشكلات عديده در ارائه خدمات پايدار به مخاطبان خود روبرو هستند.
در عصر پساكرونا مجموعه هاي سازماني تغييراتي را در عرصه مـديريت اطلاعـات در دستوركار خود قرار خواهند داد كه اهم آنها عبارتند از:
۱.توليد، سازماندهي و اشاعه محتواي موثر و مناسب درباره محصولات، خـدمات و حوزه هاي مأموريتي خود
٢.بازنگري در سامانه هاي اطلاعاتي خود با هدف افزايش تـاب آوري و سـازگاري آنها با موقعيتهاي دشوار و بحراني
٣.تقويت زيرساختهاي اطلاعاتي از جمله گرايش به سمت سامانه هاي مـاژولار و افزايش انعطاف پذيري و توزيع شدگي زيرساختها و سامانه ها
٤.تدوين سياستهاي مـدون اطلاعـات بـا هـدف ايجـاد آمـادگي بـراي مـديريت اثربخش اطلاعات
٥.ارتقاي سواد اطلاعاتي كاركنان و افزايش مهارتهاي مرتبط با فضاي مجازي و سامانه هاي الكترونيكي بين آنان
٦.تقويت زيرساختهاي دوركـاري و سياسـتگذاري جـدي در ايـن عرصـه بـراي ايجاد آگاهي روزافزون بين سطوح مختلف كاركنان
٧.توسعه همكاريهاي شـبكه اي بـا سـازمان هـاي هـم سـنخ و همكـار بـراي ايجـاد هم افزايي و ارزش آفريني بيشتر
٨.ارتقـاي فضـاي زنـدگي دوم بـراي ايجـاد امكـان تعامـل بيشـتر و بهينـه بـا موجوديتهاي فضاي مجازي مانند امنيت سايبري، پول ديجيتال، شبكههاي اجتماعي درون سازماني و غيره
٩.ارتقاي اتصال پذيري بـالا از طريـق بهينـه سـازي شـاخص هـاي دسـترس پـذيري، كاربردپذيري، رويت پذيري و غيره
١٠.گرايش هرچه بيشتر به راه اندازي و بهينـه سـازي نظـام مـديريت دانـش و تسـريع جريان درس آموخته ها.
سازمان ها هرچند، تلاشهايي را آغاز خواهند كرد، امـا بضـاعت سـازمان هـا در همـه بخشها براي رويارويي و رفع دشواريهاي موجود بـا محـدوديت جـدي روبـرو اسـت. در اين زمينه لازم است، ارائه دهندگان خدمات از بخش خصوصـي بـا رويكـردي بهينـه سـازي شده، وارد اين عرصه شوند و از سوي ديگر، دولتهـا بـا سياسـتگذاري مناسـب، عرصـه را براي پشتيباني از اقدامات سازمانها و موجوديتهاي سازماني فراهم كنند. همكاري بنگـاه ها (سازمان)، دولت، سرويس دهنده، سه ضلعي سازمانِ زيست پذيرِ پايـدار را شـكل خواهـد داد.
سطح دولت
دولتها به عنوان تامين كننده امنيت مالي و جـاني بـراي شـهروندان، نقـش حيـاتي در تداوم زندگي اجتماعي دارند. هرچند بـه مـرور زمـان از حجـم دولـت هـا و اختيـارات آنهـا كاسته شده است، اما هنوز هم دولتها به عنوان ميثاق مشترك شـهروندان بـراي رويـارويي با حوادث غيرمترقبه و ساماندهي امور روزمره زندگي به شمار مي رود.
دولتها با اتكـاء بـه پشتيباني شهروندان، اداره امور اجرايي را برعهده دارند. در عصر كرونـا، ارتبـاط اطلاعـاتي بين دولت و شهروندان از اهميت بسيار بالايي برخوردار بود. آگاهي رساني به شهروندان در خصوص برنامه هاي جاري و پـيش روي دولـت از يـك سـو و نيـاز بـه حمايـت و پشـتيباني شهروندان در عرصه هاي مختلف از سوي دولـت هـا، يـك جريـان دوسـويه اطلاعـاتي بـين دولت و شهروندان را ضروري کرد.
در نبود هماهنگي بين دولتها و شهروندان، امكـان مديريت بيماري كرونا وجود نداشته و ندارد. به همين دليل، دولتها به صـورت انفـرادي و همچنين، در تعامل با نهادهاي بين المللي و ائتلاف هاي منطقه اي بـه دنبـال ايجـاد هـم گرايـي بين شهروندان و توجيه كامل برنامه هاي خود بودند
در عصر پساكرونا رفتار مديريت اطلاعات از سوي دولت ها و نهادهاي حـاكميتي نيـز دچار تحول خواهد شد كه برخي از ابعاد اين تحول عبارتند از
١.تلاش هرچه بيشتر براي آموزش شهروندان
٢.تقويت زيرساختهاي اطلاعاتي كشورها
٣.تدوين و اجراي سياست ملي اطلاعات
٤.شفاف سازي هرچه بيشتر در ابعاد مختلف مديريتي
٥.بهينه سازي كانالهاي جريان اطلاعات در سطح ملي و بين المللي
٦.گرايش به سمت پياده سازي سـامانه مـديريت دانـش ملـي بـا ايجـاد زيسـت بـوم تعاملات مبتني بر روشهاي شهروندان
٧.ارتقاي جريان دوسويه اطلاعات بين شهروندان و دولت
٨.توسعه شبكه هاي اجتماعي دولت و ادغام آن با سامانه هاي دولت الكترونيك
٩.توسعه همكاريهـاي اطلاعـاتي بـين المللـي بـا هـدف مشـاركت جمعـي در ابـر روندهاي جهاني
١٠.توسعه سامانه هاي مبتني بر استدلال ورزيِ هوشمندانه، شـبيه سـازهاي بهينـه سـازي شـده، واقعيـت مجـازي بــراي توسـعه قابليـت پــيش بينـي، پيشـگيري و مــديريت بحرانها و حوادث غيرمترقبه.
دولتها با وجود بهره مندي از بودجه و امكانات كلان مادي و معنوي بـه تنهـايي امكـان مديريت اين تغيير رفتار را نخواهند داشت. از يك سو، مشـاركت شـهروندان ضـرورت دارد، از سوي ديگر، تعامل منطقه اي و بين المللي بين كشورهاي همسو، راهگشاي مشكلات خواهـد بود و در نهايت، چابكسازي ساختارها و ارتقاي بهرهوري آنها مورد نياز جدي اسـت.
تعامـل اين سه عامل به شكل گيري سه ضلعي دولت دانش بنيان خواهد انجاميد
درس آموخته هايي براي متخصصان اطلاعات
مهمترين درس آموخته عصر كرونا بـراي متخصصـان اطلاعـات و دانـش شناسـي ايـن است كه اطلاعات و دانش همچنان اكسيرِ زندگي است. در نبود اطلاعـات و دانـش امكـان زيست پايدار حتي با وجود فنـاوري هـاي پيشـرفته وجـود نـدارد. از سـوي ديگـر، آنهـا يـاد گرفتند كه زيستبوم اطلاعات، يك زيسـت بـوم متنـوع و فراگيـر اسـت كـه از سـلامت تـا تجارت، از حاكميت تا شهروندان و از خانواده تا شبكههاي جهاني را در برمـي گيـرد.
بـراي پاسخگويي مناسب به نيازمنديهاي زيست بوم اطلاعات لازم است تغييراتي در عرصـه علـم اطلاعات و دانش شناسي ايجاد شود تا بتـوان شايسـتگي هـاي مـورد نيـاز بـراي ايفـاي نقـش مناسب در عصر پساكرونا را در دانش آموختگان، فعـالان، دسـت انـدركاران و دانشـجويان رشته فراهم كرد. برخي از مهمترين تغييرات عبارتند از
١.بازنگري سرفصلهاي دروس از كارشناسي تا دكتري با هدف توجه به آمـوزش و پرورش مهارتهاي اطلاعاتي در قالب يك رويكرد جامع و اثربخش
٢.ارتقاي روشهاي تدريس در دانشگاهها با هدف تمركز توأمان بـر نظـر و عمـل در آموزشها
٣.فعالسازي نهادهاي تضمين كيفيت با هدف كسب اطمينان از كيفيت آمـوزه هـا، آموخته ها و دانش آموختگان
٤.توسعه تعامل مراكز آموزشي با جامعه، صنعت و شبكه هـاي اجتمـاعي بـا هـدف فهم دقيق نيازمنديهاي شهروندان، صنايع، بخشها و ايجـاد قابليـت فهـم كـلان روندهاي موجود و آتي
٥.توسعه ارتباط بين دانشگاهها و مراكز آموزشي براي ارتقاي همافزايـي و ارزش -آفريني
٦.تاكيد ويژه بر محملهـا، فضـاها و محـيط هـاي ديجيتـال و تـلاش بـراي ارتقـاي آمادگي ديجيتال
٧.توسعه ارتباط بين يافته هاي علمي رشته با كاربستهاي منطبق بـا نيازمنـدي هـاي كنوني و آتي
٨.توسعه نگاه آينده انديشانه و آينده نگر در برنامه ريزي هاي ملي و بخشي،
۹. مشاركت در شكل گيري ساختارهاي اطلاعاتي بـه ويـژه بـا تاكيـد بـر رفتارهـاي اطلاعاتي شهروندان
١٠.تمركز بر درس آموخته هاي ملي و بينالمللي و مفهوم سازي آنها بـراي طراحـي -هاي دقيق و عملياتي
سخن پاياني
كرونا هرچند دشواريهاي بسياري براي كشورها و شهروندان فراهم آورده است، اما در كنار همه دشواري ها، فضاهايي براي تامل، تفكر، تعامل و همكاري فراهم كرد. با شـيوع اين بيماري، مشخص شد كه نياز بشر به دانايي حد توقف ندارد و دانايي اكسيري است كـه هميشه بايد براي دستيابي به آن هزينه كرد و از حركتهـاي شـكل گرفتـه در مسـير دانـايي، حمايت كرد. شكل گيري سه ضلعي هاي سه گانـه بـه ارتقـاي مـديريت اطلاعـات در جامعـه كمك خواهد كرد.
اين فضا، هر چنـد ارزش و منزلـت متخصصـان اطلاعـات را ارتقـاء داده اسـت، امـا، مسووليت سنگيني نيز بر دوش آنها گذاشته است. ايفاي ايـن نقـش نيازمنـد تـلاش و تقـلاي بسيار زياد و البته خردمندانه از سوي دست اندركاران، دانش آموختگان و دانشجويان اسـت تا بتوانيم درس آموخته هاي عصر كرونا را به عنوان توشه اي براي هدايت اثربخش پسـاكرونا قرار دهيم. اين كار، شدني است.»
انتهای پیام
* نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند