محققان سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات‌معدنی کشور با تاکید بر اینکه بسیاری از دشت‌های کشور با مساله فروچاله و فرونشست مواجه شده‌اند، معتقدند استان‌هایی مانند کرمان، اصفهان و فارس در وضعیت بحرانی قرار دارند.
به گزارش دیده بان علم ایران از فرونشست با عنوان “زلزله خاموش” یاد می‌شود. فرونشست عبارت است از فروریزش و یا نشست سطح زمین که به علت‌های متفـاوتی در مقیاس بزرگ روی می‌دهد. عوامل متعددی در ایجـاد ایـن پدیـده موثر است که از آن جمله می‌تـوان به انحـلال، آب‌شـدگی یـخ‌هـا و تـراکم نهـشته‌ها، حرکت آرام زمین و خروج گدازه و یا عملیـات انـسانی نظیـر معـدن‌کاری یـا برداشـت بی‌رویه آب‌های زیـرزمینـی اشاره کرد. ایران نیز در سال‌های اخیر به دلیل کاهش بارندگی‌ها، افزایش جمعیت و توسعه فعالیت‌های کشاورزی با پدیده فرونشست و فروچاله مواجه است. در بین عوامل مؤثر در ایجاد فرونشست، برداشت بیش از حـد مجـاز منـابع آب‌های زیرزمینی، ضخامت لایه رسوبی و ویژگی‌های مهندسی رسوبات از جمله عوامل اصلی ایجاد فرونشـست در بیـشتر دشت‌های ایران به شمار می‌رود. دشت‌های کبودرآهنگ همدان، ورامین، نظرآباد، تهـران، مـشهد، نیـشابور و همچنین دشـت‌هـای استانهای کرمان، اصفهان و قزوین از جمله مناطقی هستند که هم اکنون در شرایط بحرانی ایجاد فروچاله‌ها و فرونشـست قـرار دارنـد. از سویی افزایش جمعیت و توسعه کشاورزی بدون وجود الگوی کشت دلایلی است که اقدام به برداشت بی‌رویه آب‌های زیرزمینی شده است.
از این‌رو محققان سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات‌معدنی کشور با تاکید بر اینکه بسیاری از دشت‌های کشور با مساله فروچاله و فرونشست مواجه شده‌اند، معتقدند در استان‌هایی مانند کرمان، اصفهان و فارس در وضعیت بحرانی قرار دارند.
به گفته مدیرکل دفتر بررسی مخاطرات زمین‌شناسی، زیست‌محیطی و مهندسی سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات‌معدنی کشور به‌طور تقریبی همه دشت‌های مهم کشور که در آنها آبخوان‌های مهمی وجود دارد در معرض خطر این پدیده قرار دارند و در صورت بی‌توجهی به آن تبعات سختی در انتظار کشور است.
دکتر امیر شمشکی با بیان اینکه فروریزش‌ها یکی از انواع فرونشست است، افزود: فرونشست به هر نوع حرکت رو به پایین سطح زمین که مولفه عمودی نسبت به مولفه افقی غالب باشد گفته می‌شود و دارای انواع و اقسام مختلفی است.
شمشکی، فعالیت‌های بشر مانند ساخت تونل و هر عاملی که باعث می‌شود سطح زمین به سمت پایین برود را از جمله دلایل فرونشست زمین دانست و ادامه داد: فرونشست ناحیه‌ای، ناشی از برداشت بی‌رویه آب تنها در سازندهای آبرفتی مانند دشت‌های آبرفتی تهران، مشهد و قزوین مشاهده می‌شود.
وی خاطرنشان کرد: در صورتی که آب‌های زیرزمینی در مناطقی که داخل شکاف حفرات سنگی که مقاوم هستند، قرار گرفته باشند و یا آبرفت‌های دانه درشت باشند به گونه‌ای که دانه‌های زمین بتوانند وزن همدیگر را تحمل کنند، فرونشست رخ نخواهد داد.
مدیرکل دفتر بررسی مخاطرات زمین‌شناسی، زیست‌محیطی و مهندسی، با بیان اینکه فرونشست ناحیه‌ای در رسوبات ریزدانه آبرفتی که دچار افت شدید آب‌های زیر زمینی شده باشند، رخ می‌دهد، ادامه داد: در این رسوبات آبرفتی ریز دانه‌ای بخشی از وزن بالایی خاک توسط آب تحمل می‌شود و زمانی که این آب از میان حفرات خارج شود و به سطح زمین آورده شود، لایه‌های خاک در داخل زمین بر روی همدیگر فرو می‌ریزند تا فضای تخلخل‌های ایجاد شده، پر شود.
وی دلیل این امر را ماهیت رسوبات ریز دانه‌ای مانند رس دانست که دانه‌ها وزن همدیگر را تحمل نمی‌کنند از این رو فرو می‌ریزند و باعث می‌شود لایه ریز دانه دچار تراکم شود.
شمشکی با تاکید بر اینکه نشست در سطح زمین و براساس بارگذاری‌ها چون ساخت سازه و به دلیل وزن اعمال شده بر روی خاک رخ می‌دهد، اضافه کرد: ولی در فرونشست معمولا بارگذاری صورت نمی‌گیرد بلکه با برداشت آب‌های ریز زمینی نیروی مقاوم رو به بالا کم می‌شود.
ارتباط سیستم‌های کارستیک و فرونشست
این کارشناس‌ارشد، آب کارستی را به عنوان آب‌های موجود در غارهای زیر زمین دانست که در سازندهای آهکی وجود دارند و گفت: این نوع سیستم در کشور در جاهایی مانند غار کتله‌خور و علیصدر وجود دارد که در این سیستم به طور طبیعی پدیده توسعه کارست رخ می‌دهد و گاه به دلیل ریزش سقف یا دیواره کارست‌ها، چاله یا حفراتی در سطح زمین شکل می‌گیرد که به آنها فروچاله گفته می‌شود.
شمشکی با تاکید بر اینکه در بسیاری از دشت‌های جهان و به ویژه کشورهایی که دارای سنگ‌های آهکی انحلال پذیر هستند و بسیاری از جاها که منابع آبی آنها از سیستم‌های کارستیک تامین می‌شود این پدید ایجاد خواهد شد، اضافه کرد: نمونه این پدیده در البرز به شدت کمتر وجود دارد ولی در زاگرس شدت بیشتری دارد به گونه‌ای که بسیاری از منابع آبی استان فارس و یا در همدان از منابع کارستی تامین می‌شود.
مدیرکل دفتر بررسی مخاطرات زمین‌شناسی، زیست‌محیطی و مهندسی سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات‌معدنی کشور در عین حال با بیان اینکه فعالیت‌های بشر می‌تواند موجب افزایش سرعت انحلال لایه‌های رسوبی شود، در این‌باره توضیح داد: افزایش میزان گاز Co2 به عنوان گاز گلخانه‌ای در سطح و بارش‌های اسیدی و نیز وارد شدن فاضلاب به ویژه فاضلاب‌های صنعتی به آب‌های زیر زمینی موجب شد تا به میزان بسیار زیادی انحلال پذیری لایه‌های رسوبی افزایش یابد.
وی گسترش یافتن حفره‌های زیر زمینی به دلیل برداشت آب از سیستم کارستی و همچنین انجام عملیات عمرانی مانند ساخت تونل و معدنکاری را از دیگر عوامل فروریزش ناشی از فعالیت انسانی نام برد و خاطرنشان کرد: احیا نشدن قنوات موجب می‌شود که در برخی از مناطق ریزش کند و آب در پشت آن انباشته می‌شود و از آنجایی که جنس خاک در وضعیتی است که وقتی در مواجه با آب قرار می‌گیرند دچار فروریزش می‌شوند از این رو بعد از مدتی این قنات از بخش‌های بالایی دچار ریزش خواهند شد.
وی با بیان اینکه این وضعیت به ویژه در مناطقی که مدتی زمین‌های بایر و یا زمین‌های کشاورزی بودند مشاهده می‌شود، اضافه کرد: به عنوان مثال می‌توان به جنوب تهران و بخش‌های عمده‌ای از ورامین اشاره کرد که دارای قنوات زیادی بوده است ضمن آنکه در سال‌های اخیر توسعه بسیاری یافته است و در برخی از مناطق قنات‌ها احیا نشده است و ریزش می‌کنند.
به گفته این محقق بخش عمده‌ای دشت تهران پوشیده شده است از مناطق مسکونی و شهرهای مختلف و از سوی دیگر گسترش قنواتی هم داریم که از آنها نگهداری نمی‌شود و این در حالی است که قنات‌ها دارای پتانسیل ارزشمندی برای توسعه کشور در ۲۵۰۰ سال گذشته و عامل رشد و شکوفایی کشور بوده ولی در حال حاضر به دلیل بی‌توجهی گاه به عامل خطر تبدیل شده‌اند.
فروریزش‌های اخیر تهران و سرعت فزاینده این پدیده در کشور
شمشکی با اشاره به برخی از فروریزش‌های تهران در سال‌های اخیر گفت: از جمله آن می‌توان به ریزش تونل خط ۶ متروی تهران اشاره کرد که این نوع فروریزش ناشی از ساخت تونل در جایی بوده است که ساخت تونل با تمهیداتی ویژه باید صورت گیرد چراکه خاک آن از نوع ریزشی است و تهمیدات لازم برای ساخت تونل در آن دیده نشده بود و منجر به ریزش سقف تونل شد.
مدیرکل دفتر بررسی مخاطرات زمین‌شناسی، زیست‌محیطی و مهندسی سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات‌معدنی کشور فروریزش منطقه شهران را از دیگر موارد فروریزش در تهران نام برد و افزود: دلیل فروریزش در این منطقه ساخت تونل بود و در آن زمان اعلام شد عملیات ساخت این تونل همانند سایر بخش‌ها بوده ولی مساله اصلی این است که از نظر زمین‌شناختی در برخی از مناطق شرایط خاصی حکم فرما است و باید این شرایط خاص شناسایی و راهکارهای مناسب ساخت و ساز در آن دیده شود.
شمشکی با تاکید بر اینکه سرعت فرونشست زمین در ایران بیشتر از سایر کشورها است، خاطرنشان کرد: پدیده فرونشست در همدان شهرت جهانی دارد به گونه‌ای که در اکثر منابع بین‌المللی آمده است علاوه بر آن رشد فزاینده این پدیده در سال های اخیر در استان‌هایی چون فارس و کرمان و دشت استهبان غیرقابل انکار است.
وقتی آب‌های سطحی کفاف نیازهای کشاورزی را نمی‌دهد
وی پمپاژ آب از سازندهای کارستیک را از دیگر عوامل فرونشست زمین در ایران نام برد و یادآور شد: مطالعات اخیر در دشت‌های استان فارس نشان می‌دهد که آب‌های آبرفتی در حال برداشت و بسیاری از کشاورزان اقدام به برداشت آب از نظام کارستی کردند و این امر به معنی آن است که میزان آب‌دهی آب‌های زیر زمینی آبرفتی کافی نبوده از این رو اقدام به پمپاژ آب از سازندهای کارستیک و سطوح پایین‌تر زمین شده است.
شمشکی در این‌باره توضیح داد: در سیستم کارستی آب با سرعت معینی عبور می‌کند و با برداشت آب در آن اعوجاج ایجاد می‌شود و به دلیل آنکه آب در پایین دست با سرعت زیادی پمپاژ می‌شود برای جبران آب برداشته شده، آب با سرعت بیشتری جریان دارد.
وی ادامه داد: به همین دلیل، سطح تماس آب با دیواره سازند افزایش می‌یابد در نتیجه انحلال پذیری سازند نیز بیشتر خواهد شد که این امر توسعه فروچاله را در پی دارد.
به گفته این محقق سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات‌معدنی کشور، این پدیده بیشتر در ایران مرکزی و زاگرس به دلیل وجود سازندهای موجود در این مناطق ایجاد می‌شود.
فرونشست بر فعالیت گسل‌ها اثری ندارد
مدیرکل دفتر بررسی مخاطرات زمین‌شناسی، زیست‌محیطی و مهندسی سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات‌معدنی کشور با تاکید بر اینکه فرونشست بر روی فعالیت گسل‌ها اثری ندارد، گفت: ولی فعالیت گسل‌ها می‌تواند بر ایجاد فرونشست اثرگذار باشد.
این مقام مسوول اضافه کرد: بسیاری از کشورهایی مانند برزیل و هند که صادرات محصولات کشاورزی دارند، از آب‌های زیر زمینی برداشت نمی‌کنند. ولی در ایران حتی همان زمانی که رودها پر آب بودند، آب‌های سطحی کافی نبوده و به سمت احداث قنات حرکت کردیم.
شمشکی با بیان اینکه آب‌های قنوات کافی نبوده و اقدام به برداشت آب‌های زیرزمینی شده است، اظهار کرد: حال این سوال مطرح است که آیا محصولات کشت شده بر اساس نیازهای کشور است؟ باید گفت که خیر؛ چرا که از الگوی کشت تبعیت نمی‌کنیم و الگوهای فعلی متناسب با کشور و آب و هوای آن نیست. برای تایید این گفته می‌توان به کشت محصولاتی اشاره کرد که در جایی کشت می‌شوند که به دلیل نبود مصرف کننده، تخریب می‌شوند. این امر ناشی از بی برنامگی در حوزه کشت محصولات کشاورزی است.
وی با تاکید بر اینکه چنین رویکردی منجر به هدر رفت آب خواهد شد، ادامه داد: در حوزه آب هم اصطلاح آب “تجدیدپذیر” وجود دارد ولی تجدید پذیر بودن آب به معنی بازگشت ۲ تا ۳ سال نیست بلکه بر حسب نوع آبخوان ها از چند ده سال تا چندهزار سال زمان نیاز داریم تا آبخوانها تجدید شوند.
زنگ‌های هشداری که برای فرونشست به صدا درآمده است
شمشکی درباره اینکه که کدام یک از دشت‌های ایران در وضعیت هشدار فرونشست قرار دارند، گفت: به‌طور تقریبی همه دشت‌هایی که از آنها به عنوان دشت‌های مهم کشور یاد می‌شود و فعالیت زیاد کشاورزی در آنها انجام می‌شود با مشکل فرونشست مواجه هستند.
وی دشت‌های تهران، کرج، ورامین، هشتگرد، قزوین، مشهد، نیشابور، سبزوار، رفسنجان، کرمان و همدان را از جمله دشت‌هایی دانست که به دچار فرونشست شده‌اند و افزود: زمانی ما تصور نمی‌کردیم دشت‌های استان فارس دچار فرونشست شوند ولی امروزه بسیاری از دشت‌های این استان به ویژه دشت استهبان و فسا با این پدیده مواجه است.
شمشکی با اشاره به وضعیت فرونشست در دشت‌هایی مانند میناب که روزگاری مساله زیادی آب برای آنها گاه دردسر آفرین هم بود، اظهار کرد: این دشت‌ها در سال‌های اخیر دچار کمبود آب و فرونشست و ترک سطح زمین شده‌اند.
این محقق حوزه فرونشست تاکید کرد: به دلیل نوع خاک و پیچیدگی‌های موجود در منطقه میناب استان هرمزگان ممکن است ترک‌هایی که در این منطقه ایجاد شده مستقیما ناشی از پدیده فرونشست نباشد و اظهار نظر کردن در این منطقه نیاز به مطالعات بیشتری دارد.
وی با تاکید بر اینکه اکثر دشت‌های ایران با شدت و ضعف‌های متفاوت دچار فرونشست زمین هستند، یادآور شد: کل دشت‌های حاشیه ناحیه البرز از استان خراسان تا آذربایجان با درجات متفاوتی با پدیده فرونشست مواجه هستند.
شمشکی با بیان اینکه استان اصفهان یکی از استان‌هایی است که فرونشست زیادی دارد، یادآور شد: استانهای فارس، کرمان، اصفهان، همدان و خراسان‌رضوی بدترین وضعیت از لحاظ فرونشست را دارند ضمن آنکه سایر استانهای حاشیه‌ای آنها مانند یزد نیز به مقداری کمتری نسبت به این ۳ استان دارای فرونشست هستند و از سویی ابر کوه با چالش شدید فرونشست مواجه است.
مدیرکل دفتر بررسی مخاطرات زمین‌شناسی، زیست‌محیطی و مهندسی سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات‌معدنی کشور با اشاره به فرونشست‌های استان تهران، گفت: فرونشست در استان تهران بیشتر در زمین‌های کشاورزی جنوب غربی تهران است ولی به دلیل وجود شریان‌های حیاتی میزان ریسک افزایش یافته است.
وی با تاکید بر اینکه دشت‌های تهران، ورامین، هشتگرد و قزوین جز دشت‌های مشکل‌دار از لحاظ فرونشست هستند، افزود: علاوه بر آن دشت‌های خراسان جنوبی و نیشابور در وضعیت بحرانی قرار دارند.
شمشکی با بیان اینکه فرونشست در دشت‌های استان سمنان به دلیل میزان تراکم کم جمعیت و صنعت، دارای ریسک کمی است، اضافه کرد: ولی این مناطق نیز حایز اهمیت هستند.
این محقق، با بیان اینکه دشت‌های زنجان و شبستر دچار فرونشست هستند، افزود: در استانهای جنوبی کشور نیز مساله فرونشست استان هرمزگان جدی است ولی در خوزستان مساله حادی وجود ندارد ولی به دلیل سد سازی‌های صورت گرفته نیاز به برنامه ریزی‌های متناسب با منطقه دارد.
زلزله، فرونشست و دیگر هیچ
شمشکی ایران را کشوری با خطر ریسک زلزله بالا توصیف کرد و گفت: ولی برخی از کشورها مانند چین، ژاپن، آمریکای شمالی و ترکیه وضعیت لرزه‌خیزی آنها بیشتر یا مشابه ایران است ولی وحشتی که ما از زلزله داریم آنها ندارند.
وی در پاسخ به سوال که در فرونشست مساله مقاوم‌سازی مطرح نیست پس چگونه می‌توان با آن مقابله کرد، توضیح داد: مهمترین مساله در زمینه زلزله مقاوم‌سازی سازه‌ها است که ما را در برابر زلزله آسیب‌پذیر کرده ولی در فرونشست به‌طور معمول راهکارهای سازه‌ای وجود ندارد.
مدیرکل دفتر بررسی مخاطرات زمین‌شناسی، زیست‌محیطی و مهندسی سازمان زمین‌شناسی بهترین راهکار مقابله با فرونشست زمین را کاهش برداشت آب‌های زیر زمینی با تاکید بر اتخاذ روش‌های مدیریت بحران ذکر کرد و گفت: تا زمانی که میزان برداشت آب‌های زیر زمینی کنترل نشود ما با چالش فرونشست زمین مواجه هستیم.
شمشکی در عین حال با بیان اینکه فرونشست زمین همانند زلزله یک خطر دایمی نیست، افزود: تا زمانی که کره زمین پا برجا است زلزله وجود دارد ولی در فرونشست ناحیه‌ای زمین در لایه‌های محدودی رخ می‌دهد که قبلا دارای آب بودند و با برداشت آب از آنها به تدریج دچار تراکم شده و پس از رسیدن به تراکم نهایی متوقف خواهد شد.
وی با اشاره به مخاطرات فروچاله و فرونشست گفت: تصور کنید یکی از این فروچاله‌ها در زیر یک نیروگاه و یا پالایشگاه رخ دهد که در این صورت تبدیل به فاجعه ملی خواهد شد زیرا فرونشست ناحیه‌ای زمین هم هر چند پدیده‌ای بطئی است ولی در درازمدت خسارت‌های زیادی برای کشور ایجاد می‌کند.
انتهای پیام
* نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند