در آشفته بازار تبلیغات بی ضابطه رسانه ای و رادیو تلویزیونی و رشد قارچ گونه کانال ها و گروه های تلگرامی که هر روز بر تعداد آنها افزوده می شود چگونه می توانیم تبلیغات دروغین در حوزه سلامت و تغذیه را از تبلیغات واقعی تشخیص دهیم؟
به گزارش خبرنگار دیده بان علم ایران، دکتر آراسب دباغ مقدم، متخصص بهداشت مواد غذایی و عضو هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی در سخنرانی خود در چهارمین جشنواره «علم برای همه» که به مناسبت هفته ترویج علم و با محوریت «سفره سلامتی خانواده» در موزه ملی علوم و فناوری در حال برگزاری است با اشاره به گسترش فزاینده تبلیغات دروغین درباره مکمل های تغذیه ای (نوتراسوتیکال ها) در کشور به اسم طب سنتی یا با ترفندهای دیگر خاطرنشان کرد: گسترش فضای مجازی خصوصا شبکه های اجتماعی، بستر مساعدی را برای تبلیغات دروغین و اشاعه مطالب نادرست درباره اثرات این قبیل مواد غذایی فراهم کرده است. دامنه این مطالب از نسبت دادن خواص غذایی و درمانی مختلف به موادی مثل عسل، ژله رویال و دمنوش های مختلف گیاهی تا تبلیغ انواع روش ها و قرص های معجزه گر درمان چاقی و لاغری و کوتاهی قد و … را در بر می گیرد.
وی تصریح کرد: در دسته ای از این تبلیغات دروغین بدون وجود هرگونه مستند علمی، اثرات درمانی یا خواص سلامت بخشی به برخی مواد غذایی نسبت داده می شود که افراد را به پرداخت بهایی گزاف برای خرید آنها ترغیب کند. شخصا شاهد بودم که یک عطاری، مقدار بسیار کمی ژل رویال را به قیمت سه میلیون تومان به مشتری ای که امیدوار بود خواص معجزه آسای این ماده به درمان یکی از بستگان بیمارش کمک کند فروخت. اگرچه نمی توان منکر بعضی خواص این ماده شد ولی ادعاهایی که در این زمینه مطرح می شود و بهای گزافی که برای آن مطالبه می شود به هیچ وجه منطقی نیست.
دباغ مقدم خاطرنشان کرد: متاسفانه ضرر این قبیل تبلیغات دروغین صرفا مالی نیست و در بسیاری موارد، افراد تحت تاثیر ادعاهای غیرواقعی که در زمینه اثرات طب سنتی و گیاهی مطرح می شود از مسیر درست و علمی درمان منحرف می شوند و گاه بهای بسیار سنگین و جبران ناپذیری را برای این اشتباه می پردازند. هر روزه با مواردی مواجه می شویم که بیماری که با یک دارو یا عمل معمول قابل درمان بوده به جای توجه به دستور پزشک به روش های غیرعلمی رو آورده و فرصت طلایی درمان را از دست داده است مثلا تومور سرطانی ای که با جراحی ساده قابل کنترل بوده در بدن بیمار گسترش یافته است.
وی نمونه دیگری از این قبیل تبلیغات را ادعاهای بی اساس درباره خواص محصولات ارگانیک عنوان کرد و گفت: ارگانیک بودن به معنای نداشتن سم و دوستدار محیط زیست بودن است نه این که محصول، خاصیت اضافه ای نسبت به محصولات غیرارگانیک دارد و البته باید توجه داشت که عمده محصولاتی که به عنوان ارگانیک در کشور تبلیغ می شوند هیچ سندی بر اثبات ارگانیک بودنشان ندارند.
دباغ مقدم با ابراز تاسف از این که هنوز برای بسیاری، صرف انتشار یک مطلب در اینترنت به معنی درست بودن آن است، اظهار داشت: جامعه باید به این سطح از آگاهی برسد که در مسائل تخصصی صرفا باید به ژورنال ها یا موسسات علمی تخصصی استناد کرد. متاسفانه هنوز بسیاری از مسوولان و حتی دانشگاهیان ما تفاوتی بین مطالب منتشر شده در یک مجله عمومی و یک نشریه علمی پژوهشی معتبر قائل نیستند و طبیعی است که در چنین فضایی مطالب غیر علمی و تبلیغات دروغین به راحتی گسترش می یابند.
این استاد بهداشت مواد غذایی در ادامه با تاکید بر این که شناخت ترفندهای مورد استفاده در تبلیغات دروغین مواد غذایی، کمک خوبی به افزایش سواد رسانه ای مخاطبان و تشخیص ادعاهای غیرواقعی در این حوزه می کند اظهار داشت: یکی از ترفندهای رایج در تبلیغات دروغین مکمل های غذایی، دادن تضمین و تاکید بر اثربخشی قطعی آنها مثلا بلند شدن قد یا رفع چاقی با مصرف یک قرص است. این در حالی است که با توجه به تنوع و تفاوتهای زیستی چشمگیر افراد هیج تضمینی برای اثربخشی قطعی هیچ ماده ای حتی داروها هم نمی توان داد. موارد زیادی هست که روتین ترین داروها و روش های درمانی در برخی افراد تاثیر نداشته و اصولا علم پزشکی درباره اثربخشی هیچ روش درمانی، دارو یا مکملی به شما تضمین نمی دهد.
وی افزود: یکی دیگر از علائم شناسایی تبلیغات دروغین، ادعاهای گزافی است که درباره دامنه اثربخشی یک ماده غذایی مطرح می شود مثلا این که ادعا شود یک ترکیب گیاهی طیف وسیعی از بیماری ها از سردرد تا مشکلات زناشویی و … را برطرف می کند در حالی که می دانیم مکانیسم اثر داروها و مواد براساس گیرنده های سلولی، آنزیم ها و مسیرهای خاصی است و لذا هیچ ماده ای نمی تواند تعداد زیادی بیماری را درمان کند.
دباغ مقدم تصریح کرد: ترفند دیگری که در تبلیغات دروغین استفاده می شود این است که فلان ماده یا ترکیب گیاهی از زمان های دور استفاده شده و مثلا دانشمند بزرگی نظیر ابن سینا یا رازی آن را برای درمان بیماری تجویز کرده استبا همه احترامی که برای این دانشمندان بزرگ قائلم توجه داریم که بسیاری از بیماری ها و همچنین کشفیات علمی در زمان آنها نبوده است. مثلا فشار خون تازه سه، چهارقرن پیش کشف شده و حتی از کشف اسپرم و تخمک هم زمان زیادی نمی گذرد. ابن سینا در کتاب ارزشمند خود قلب را سه حفره ای شرح می دهد در حالی که می دانیم قلب دارای چهار حفره است یا کبد را جزو دستگاه گردش خون توصیف میکند لذا . این که صرف استفاده از یک روش یا ماده غذایی در زمان فلان دانشمند بزرگ را موئد اثربخشی آن بدانیم درست نیست.
وی گفت: ترفند دیگری که برای تبلیغات دروغین استفاده می شود ایجاد بدبینی نسبت به راه های درست و علمی است مثلا در تبلیغات خود می گویند اگر ورزش کرده اید و نتیجه نگرفته اید این قرص را مصرف کنید و بدون نیاز به ورزش یا هرگونه رژیم غذایی به سرعت لاغر شوید!
روش دیگر این است که عده ای از افراد عادی یا سلبریتی ها را می آورند که فلان قرص را مصرف کرده اند و نتیجه گرفته اند. روشن است که این قبیل افراد هم با دریافت پول و منافع مالی در تبلیغات مشارکت می کنند.
دباغ مقدم ترفند دیگری که برای تبلیغات دروغین مواد غذایی استفاده می شود را استفاده شبه علمی از اصطلاحات علمی و تخصصی ای عنوان کرد که به گوش مخاطبان خورده ولی آشنایی علمی چندانی با آن ندارند. مثلا ادعا می کنند که قرص یا شربتی ساخته اند که مرکز گرسنگی را در مغز از کار می اندازد و بسیاری از مخاطبان که دورادور این واژه را شنیده اند این ادعا را علمی دانسته و باور می کنند.
ترفند دیگر تاکید بر طبیعی بودن محصول یا ماده ای است که تبلیغ می کنند در حالی که صرف طبیعی بودن هیچ مزیتی تلقی نمی شود و به معنی ارزش غذایی بیشتر و حتی ضرر کمتر نیست.
وی نمونه تاسف باری از تبلیغات دروغین را مطالبی عنوان کرد که به اسم طب سنتی علیه نمک های صنعتی (استاندارد و بهداشتی ) و به منظور بازاریابی برای نمک های تصفیه نشده غیر بهداشتی با عناوین فریبنده ای مثل نمک تک دانه، نمک دریا، نمک صورتی و … صورت می گیرد.
به گفته دکتر دباغ این نمک ها که منشاء ناشناخته ای دارند به دلیل تصفیه نشدن حاوی فلزات سنگین هستند و خواص نمکهای بهداشتی حاوی ید را ندارند. نتایج یک مطالعه جدید نشان داده در اثر تبلیغات شیادانه مبنی بر مضر بودن نمک های صنعتی مصرف نمک های یددار طی یک سال اخیر ۶ درصد کاهش یافته است در حالی که مصرف نمک یددار برای پیشگیری از گواتر اندمیک (بومی) که به کم کاری تیروئید و عقب ماندگی جسمی و ذهنی کودکان منجر می شود ضروری است.
این عضو هیات علمی دانشگاه در پاسخ به سوال یکی از حضار درباره رویکرد مراجع پزشکی بین المللی به طب سنتی گفت: سازمان بهداشت جهانی نمی گوید میراث طب سنتی چین و ایران و هند را دور بریزید بلکه تشویق می کند که داروها و روش های درمانی آنها با روش ها و رویکردهای جدید مورد آزمون و اعتبارسنجی قرار گیرد و اتفاقا بودجه خوبی هم به طرح های علمی در این زمینه تخصیص می دهند. بحث اصلی این است که روش های طب سنتی تنها در صورتی تایید می شوند که با موفقیت از بوته آزمایش با علم جدید بیرون آیند و به صرف این که فلان دانشمند قدیمی در کتاب خود روشی را تجویز کرده یا دارویی قرن ها استفاده شده جواز مصرف آن را نمی دهد.
وی همچنین در پاسخ به این سوال که چرا با وجود پیشرفتهای علمی و افزایش سطح سواد و تحصیلات در جامعه هنوز هم تبلیغات دروغین درباره طب سنتی توسط بخش هایی از جامعه پذیرفته می شوند، گفت: اشکال اصلی به نظام آموزشی ما بر می گردد که پرسشگری و رویکرد انتقادی را به دانش آموزان یاد نمی دهد. خیلی وقتها دانشجویان من مطالبی درباره طب سنتی مطرح می کنند که طرح آن از طرف یک دانشجوی پزشکی حقیقتا تعجب برانگیز است. تا زمانی که حرفهای بی اساس عده ای به اسم طب سنتی خریدار دارد و وقتی یک مدعی طب سنتی در جمعی بزرگ سخنرانی می کند یک نفر از انبوه تحصیل کرده هایی که پای صحبتهای او نشسته بلند نمی شود که از او مدرک طلب کند بساط این قبیل مدعیان هم جمع نمی شود. راه حل اساسی این مشکل هم تربیت نسلی پرسشگر و آشنا با مبانی علم جدید است که هیچ ادعایی را بدون مستند علمی نپذیرد.
چهارمین جشنواره «علم برای همه» به مناسبت هفته ترویج علم و با محوریت «سفره سلامتی خانواده» تا روز جمعه ۲۵ آبان ماه در محل موزه ملی علوم و فناوری در خیابان سی تیر در حال برگزاری است. از جمله برنامه های این جشنواره که همه روزه از ساعت ۸ تا ۲۰ پذیرای عموم بازدیدکنندگان است ارائه سخنرانی های علمی با موضوع تغذیه، الگوی غذایی و محصولات سالم از ساعت ۱۶ و ۳۰ دقیقه تا ۱۹ و ۳۰ دقیقه است.
انتهای پیام