دونالد ترامپ هفتاد ساله، چهرهٔ تلویزیونی سابق، بازیگری که در سال ۱۹۹۰ جایزه تمشک طلایی را به خاطر بازی در فیلم Ghosts Can’t Do گرفت، کارآفرین و مولتی میلیاردر مشهوری که نام او بر تابلوهای بسیاری از شرکت‌ها، هتل‌ها، تفریح‌گاه‌ها و زمین‌های گلف و ساختمان‌های متعدد نشسته است، بدون هر گونه سابقه تصدی مناصب سیاسی یا نظامی، در اوج حیرت بسیاری، به عنوان چهل و پنجمین رییس‌جمهور ایالت متحده انتخاب شد و در ایام رقابت انتخاباتی و پس از آن، مواضعی را در پیش گرفت که امروز حتی دوستان اروپایی‌اش، او را به خاطر فرامین جنجالی وی، از جمله طرح اجرایی ضد مهاجرتی که بر اساس آن ورود شهروندان ایران و شش کشور دیگر به آمریکا ممنوع می‌شود، «سیاستمداری دیوانه» خطاب می‌کنند که جملگی طرح‌ها و سخنانش، موجب سرافکندگی ملت آمریکا شده است.
به گزارش دیده‌بان علم ایران، تصمیم نابخردانه ترامپ همچنین واکنش گسترده جهانی را در پی داشته است؛ ۱۶۴ دانشگاه و موسسه طراز اول آموزش عالی آمریکا، با انتشار نامه‌ای سرگشاده خطاب به دونالد ترامپ در مورد تبعات منفی دستور مهاجرتی اخیر او بر “ظرفیت علمی و مهندسی” ایالات متحده هشدار دادند.
این دانشگاه ها و موسساتاعلام کرده‌اند: این دستور اجرایی، انگیزه بسیاری از بهترین و درخشان ترین دانشجویان بین المللی، مهندسان و دانشمندان ما را برای تحصیل در آمریکا، شرکت در کنفرانس های دانشگاهی و علمی یا ایجاد کسب و کار در ایالات متحده از بین می برد.
این نامه، در شرایطی منتشر می شود که تاکنون، بیش از ۱۵ هزار عضو هیات علمی، شامل بیش از ۱۰۰ برنده جایزه نوبل نیز، طوماری را در اعتراض به ممنوعیت‌های وضع شده بر سفر اتباع ایران و شش کشور دیگر امضا کرده اند.
ترامپ خود را «غیر قابل پیش‌بینی» توصیف کرده است و طرح‌های پرهیاهویش از منظر برخی صاحبنظران پایدار نخواهند بود. با این حال در حیطه علمی، اقدام ترامپ در خصوص ممنوعیت ورود اتباع ایرانی به خاک آمریکا، اگرچه به گفته برخی مقامات علمی ایران، ابدا تهدیدی برای توسعه علمی کشور نیست اما نمی‌توان گفت این سیاست صد درصد نژادپرستانه و میرا، اما پرحاشیه، دردسرهایی هر چند گذرا برای محققان و دانشمندان ایرانی ایجاد نخواهد کرد و طبیعی است این اقدام در روند همکاری‌های علمی و رفت‌‌و‌آمدهای محققان ایرانی و چه بسا فعالیت آنها که مسوولیت‌های اجرایی علمی در خاک این کشور دارند، تاثیرگذار خواهد بود.
اما از چهار سوی دردسرهای فرمان اجرایی رییس‌جمهور پرحاشیه امریکا، می‌توان گریزهایی زد به میزان توانایی ما برای حفظ نخبگان ایرانی و یا میزبانی از نخبگان مهاجر تا اگر ده‌ها ترامپ دیوانه آمریکایی و غیرآمریکایی طرح ضدایرانی و ضد قوانین بین‌المللی دیگر نیز به اجرا درآورند روند مهاجرت نخبگان ما بیش از این شدت نیابد.
پس از دستور ضد مهاجرتی ترامپ، بلافاصله معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری و بنیاد ملی نخبگان با صدور اطلاعیه‌ای اعلام کرد: «در پی سیاست تبعیض آمیز دولت آمریکا مبنی بر ایجاد محدودیت برای ورود شهروندان ایرانی به خاک این کشور، در قالب طرح «همکاری با متخصصان و دانشمندان ایرانی غیر مقیم» آماده میزبانی از محققان و متخصصان ایرانی با همکاری ۴۰ دانشگاه، پژوهشگاه و مرکز علمی و فناوری برجسته کشور با هدف بهره گیری از ذخایر علمی دانشمندان و متخصصان ایرانی مقیم آمریکا و انتقال دانش، تجربه و ایده های فناورانه به کشور است.»
اعلام میزبانی در حالی است که آمار مهاجرت نخبگان از کشور همیشه پرابهام بوده و هیچ گاه به شکل رسمی اعلام نشده است. تنها در مهر ما ه امسال، دکتر ستاری، معاون علمی و فناوری ریاست‌جمهوری، از ارائه گزارش این آمار، به شورای عالی انقلاب فرهنگی خبر داد: « ما در حوزه مهاجرت نخبگان گزارش مفصلی را تهیه کرده‌ایم که این گزارش به شورای عالی انقلاب فرهنگی ارائه می‌شود.» از این روی، فقدان آمار نخبگان مهاجرت کرده ایرانی، گذشته از بی‌پاسخ گذاشتن بسیاری از سوالات مربوط به خروج نخبگان، همواره ما در برابر پرسش میزان ظرفیت کشور برای پذیرش نخبگان و نیز به کارگیری نخبگان حاضر در کشور قرار داده است.
واقعیتها سخت‌تر و تلخ‌تر از اعلام آمادگیها
اعلام آمادگی برای میزبانی نخبگان مهاجرت کرده، درحالیست که به گفته دکتر شاهین آخوندزاده، قائم‌مقام معاون تحقیقات و فناوری وزیر بهداشت حفظ نخبگان ایرانی در کشور در واقعیت، سخت‌تر و تلخ‌تر از آنچیزی است که در قالب اعلام آمادگیها بیان می‌شود؛ چرا که لازمه این مهم سرمایه‌گذاری کلان مالی حاکمیت برای حفظ دانشمندان ایرانی بوده است که بدون تعارف جامه عمل نپوشیده است.
وی در گفت‌و‌گویی با دیده‌بان علم ایران، اقدام ترامپ را نابخردانه ، حرکتی دیوانه‌وار و خودزنی آمریکا توصیف کرد و گفت: از نگاه من فرصتهای طرح ضدمهاجراتی ترامپ قطعا بیشتر از تهدید آن است. جبروت آمریکا با عملکرد ترامپ باز هم شکسته شده و دنیا نسبت به آن واکنش نشان داده است.
شکسته شدن هیبت آمریکا از تاثیرات برجام است
به گفته قائم‌مقام معاون تحقیقات و فناوری وزیر بهداشت، این واکنش جهانی و ایستادگی اروپا در برابر اقدامات ترامپ، به استثنای نخست وزیر انگلستان، نشان می‌دهد که برجام هیچ اثری هم نداشته باشد این یک اثر را داشته که هیبت آمریکا شکسته شده و بسیاری از کشورها مقابل این قدرت می‌ایستند.
وی طرح ضد مهاجراتی ترامپ را گذرا دانست که بزودی و به دلایل مختلف از بین خواهد رفت چرا که در آمریکا به جز سرخپوستان و از جمله تبار روسی و اسکاتلندی دونالد ترامپ همه مهاجرند.
درب‌ها به روی نخبگان مدام باز و بسته می‌شوند
قائم‌مقام معاون تحقیقات و فناوری وزیر بهداشت افزود: جلوگیری از ورود شهروندان ایرانی به برخی کشورها به دلیل سیاستهای خصمانه اصلا موضوع تازه‌ای نیست و تجربه نشان داده است که همیشه اگر درب سه کشور باز بوده درب دو کشور دیگر بسته بوده و این درب‌ها مدام باز و بسته می‌شوند.
دکتر آخوندزاده اما مهاجرت نخبگان ایرانی را واقعیتی بسیار مهم و نیازمند توجه و در عین حال تلخ دانست که نه با طرح ضد مهاجرتی دونالد ترامپ متوقف می‌شود و نه، فقط به واسطه پایان آن، شدت می‌گیرد.
به اعتقاد وی جریان مهاجرت نخبگان ایرانی جریانی است که متاسفانه، متاثر از سیاستهای غلط نظام آموزشی ما شکل گرفته، مزمن شده و هیچ سیاست عملی تاثیرگذاری برای توقف آن به اجرا درنیامده است.
دانشمند ایرانی حاضر در فهرست دانشمندان یک درصد برتر علوم پزشکی جهان، کاهش روند مهاجرت نخبگان در کشور را نیازمند یک باور قوی می‌داند که عمق ضرر و زیان خروج نخبگان از کشور را درک کرده و آن را بر هر سیاست علمی مقدم بداند.
استاد دانشگاه علوم پزشکی تهران گفت: به عنوان استاد ایرانی که عضو هیات دانشگاه آمریکا بودم و به کشور بازگشتم و مسوولیت اجرایی علمی زیادی داشته‌ام شدیدا معتقدم ما نتوانسته‌ایم حتی به لحاظ فرهنگی شایسته‌سالاری را در نظام آموزشی و اداری خود حاکم کنیم و فقط شعار حفظ نخبگان داده‌ایم؛ چه رسد به این که سرمایه‌گذاری کلان برای حفظ نیروی انسانی نخبه داشته باشیم.
مدینه فاضله‌ای که نظام آموزشی ساخته است
معاون پژوهشی دانشکده پزشکی دانشگاه علوم پزشکی تهران گفت: ما شعار میزبانی بدهیم یا نه، نخبگان واقعیتها را می‌بینند و می‌روند؛ واقعیت آن است که ما برای تامین مالی برنامه‌هایی که به حفظ نخبگان کمک خواهد کرد درمانده‌ایم. پژوهشگران و محققان را در تنگنای شدید مالی و معطل قرار داده‌ایم، امکانات کافی تحقیقات را در اختیار آنها نگذاشته‌ایم و در کنار این همه، نظام آموزشی ما از آمریکا مدینه فاضله ساخته است و حقیقت را آن گونه که هست برای نسل جوان ما تشریح نکرده است. یعنی نتوانسته در ذهن پزشک نخبه جوانی که خود را به هر سختی که هست برای رفتن آماده کرده، پارت‌های امتحان USMLE را داده، خود را از خیلی از امتیازات و فرصتهای داخلی محروم کرده و حاضر نیست در کشور امتحان رزیدنتی بدهد و تخصصی بگیرد، این آگاهی را ایجاد کند که در مدینه فاضله ساخته شده، برای کسی فرش قرمز پهن نکرده‌اند، شرایط ماندن در کشور آمریکا و یا حتی کشورهای اروپایی، حتی برای نخبگان، به این راحتی‌ها مهیا نیست و رقابتهای شدید و سختی‌های فراوانی پیش روست.
شایسته‌سالاری حداقل‌ترین انتظار و رنج‌آورترین عامل خروج نخبگان
وی تصریح کرد: اما با همه مشکلات پیش روی نخبگان ما ، من بارها گفته‌ام و باز هم می‌گویم شایسته‌سالاری ، حداقل‌ترین امکان برای ماندن نخبگان است که متاسفانه تبدیل به رنج‌آورترین عامل مؤثر در خروج نخبگان شده است.
دکتر آخوندزاده تصریح کرد: پزشکی ، رشته‌ای بسیار سخت و طولانی است و خود آمریکایی‌ها خیلی سراغ این رشته نمی‌روند. چراکه امکان تحصیل در بسیاری از رشته‌های پولساز دیگر هست و قطعا آمریکا از طرح ضد مهاجرتی ترامپ زیان هنگفت خواهد کرد و همان گونه که احمدی نژاد، قطعنامه‌ها را کاغذ پاره می‌دانست ترامپ هم در همان فضا صحبت می‌کند.
معاونت علمی ریاست‌جمهوری بودجه وعده داده شده «دستیار پزشک» و «پزشک پژوهشگر» را تامین نکرد
قائم‌مقام معاون تحقیقات و فناوری وزیر بهداشت با تاکید بر فقدان سیاستهای حاکمیتی مناسب برای حفظ نخبگان در کشور گفت: در وزارت بهداشت با وجود کمبودهای شدید مالی و بودجه های تحقیقاتی ناچیز، تلاش کردیم در قالب دو طرح «دستیار پزشک» و «پزشک پژوهشگر»، نخبگان پزشکی را تا حدودی در کشور حفظ کنیم اما بنیاد ملی نخبگان که قرار برود بر اساس تفاهم‌نامه امضا شده ۷۰ درصد منابع مالی این دو طرح را اختصاص دهد، هیچ کمکی نکرد. ما در وزارت بهداشت برای زمین نخوردن این دو طرح بسیار تلاش کردیم اما تا کی می‌توان بدون تامین منابع مالی دوام آورد و جلو شکست کامل طرح را گرفت.
وی بهترین نخبه‌های پزشکی را دانشجویان ممتاز در حال فارغ‌التحصیلی دانست که متاسفانه قبل از گرفتن تخصص عزم رفتن کرده‌اند و افزود: این افراد می‌دانند اگر سریعتر و قبل از گرفتن تخصص و پیش از هفت سال تحصیل سخت در پزشکی، مهاجرت کنند ضرر کمتری خواهند کرد. درحالیکه دست ما خالی از سرمایه است و هیچ برنامه جدی در وزارتین علوم و بهداشت برای حفظ آنها وجود ندارد.
نخبگان باید سریعا در دانشگاه‌های درجه یک کشور جایابی شوند
دکتر آخوندزاده خروج نخبگان پزشکی از کشور را در حالی از همه جوانب زیانبار توصیف کرد که تنها به لحاظ مالی، میزان یارانه تربیت هر پزشک ۳۰۰ میلیون تومان است و از این زیان بدتر را ، تخلیه ژنتیکی کشور از ژنهای هوشمند دانست و گفت: ۱۰۰ نفر اول کنکور سراسری پزشکی ژنهای برتر هستند و با خروج آنها ما تخلیه ژنتیکی می شویم. به عبارتی ما عملا به تکثیر ژنهای هوشمند در کشورهای دیگر کمک کرده ایم.
وی در همین باره افزود: در حال حاضر محققان و دانشمندان ما رفت و آمدهای علمی به آمریکا دارند و همکاری‌های تحقیقاتی بسیاری هم وجود دارد اما قطعا اگر آمریکا جای اول برای انتخاب بوده پس از این، جای اول نخواهد بود. هیات علمی نخبه ما کشورهایی مثل کانادا را در اولویت اول مهاجرت قرار خواهند داد. از سویی دیگر همکاری های علمی ایران، همیشه با اروپا بیشتر بوده و ما در ارتباطات بین المللی علمی هفت هشت سال گذشته در اوج نبودیم که اکنون با طرح ترامپ لطمه ببینیم.
به اعتقاد دکتر آخوندزاده با وجود همه انتقادهای موجود نسبت به نحوه سیاستگذاری‌ها یا اجرای سیاستهای علمی برای حفظ نخبگان، باید در فرصت پیش آمده، سریعا برای حضور نخیگان در دانشگاه های درجه یک کشور جایابی کرد و عقلای حاکمیت، سناریوی مشترکی نیز برای جواب دادن به سناریوی آمریکا داشته باشند.
به گزارش دیده‌بان علم ایران تحقیقات انجام شده در خصوص عوامل خروج نخبگان نشان می‌دهد این عوامل در چهار بخش اقتصادی، علمی و فرهنگی، اجتماعی و سیاسی قابل بررسی است. در بخش اقتصادی مهمترین عوامل به ترتیب نبود امنیت شغلی، نبود فرصتهای شغلی مناسب، عدم تعادل دستمزدها و هزینه‌های زندگی، عدم تناسب رشته تحصیلی و شغلی، احساس نارضایتی از رانت‌خواری‌ها و در بخش علمی و فرهنگی، فقدان حمایت مالی مناسب از تحقیقات و اکتشافات، کمبود امکانات پژوهشی و بودجه‌های تحقیقاتی، مدیریت غیر علمی کشور، سطوح پایین علمی دانشگاه‌ها، توزیع ناکافی امتیازات و فرصتهای آموزشی، در بخش اجتماعی، عدم مشارکت متخصصان و نخبگان در تصمیمات، عدم رفاه فراگیر و کارآمد، ملاک بودن رابطه به جای ضابطه، ممانعت بروکراسی از فعالیتهای علمی و عدم شایسته سالاری است.
عوامل خروج نخبگان در حوزه‌های مختلف علمی کاملا یکسان نیست
قائم‌مقام معاونت تحقیقات و فناوری وزیر بهداشت با اعتقاد به این که باید عوامل خروج نخبگان را در سطوح و حوزه‌های تخصصی مختلف تفکیک کرد، افزود: مسائل معیشتی و از آن جمله عدم توزیع مناسب دستمزدها و حقوق جهار میلیونی یک استادیار که مجبور است بخش اعظم همین حقوق را هم اجاره بها بدهد، استادان برخی گروه‌های تخصصی را در تنگنا قرار داده است ولی در گروه پزشکی نمی‌توان گفت «تنگناهای معیشتی» عامل بسیار تاثیرگذاری است چرا که یک متخصص خوب می‌داند در ایران درآمد بیشتری نسبت به کشورهای دیگر خواهد داشت ؛ بنا بر این ممکن است در گروه علوم پزشکی عوامل خروج نخبگان متفاوت‌تر باشد و ضرورت دارد در این بررسی‌ها عوامل به تفکیک دیده شوند.
وی در خصوص کمبود امکانات تحقیقاتی و پژوهشی و تاثیر آن بر خروج نخبگان گفت: برخی نخبگانی که به کشورهای پیشرفته رفته‌اند، پس از بازگشت ، با خشکسالی امکانات پژوهشی در دانشگاه مواجه می‌شوند و می‌بینند آنچه آموخته‌اند، در ایران اصلا قابل اجرا نیست و لذا یا باید در این سیستم حل شوند یا در اولین فرصت مهاجرت کنند. هر چند که استادان بسیاری هم با همین شرایط رفته اند اما بازگشته‌اند و با وضعیت موجود ساخته‌اند؛ اما نمی‌توان منکر واقعیت کمبود امکانات و تجهیزات تحقیقاتی و آزمایشگاهی شد. لذا به همین دلیل فقدان تجهیزات کافی، کارایی برخی استادان نخبه کاهش می‌یابد.
ترس از عقب‌ماندگی و لزوم کنترل هیجان نخبگان جوان
ترس نخبه جوان از « برچسب عقب‌ماندگی» در صورت ادامه تحصیل در داخل عامل دیگری است که به گفته دکتر آخوندزاده در خروج نخبگان موثر بوده است. وی تاثیر آن را به قدری زیاد می‌داند که گاهی به دلیل موج شدید رقابت برای رفتن، نخبه جوان را در تصمیم‌گیری بی‌اختیار می‌کند و قدرت تصمیم آگاهانه را از او می‌گیرد. در این شرایط او فقط به رفتن فکر می‌کند و حتی پرس‌وجو هم نمی‌کند که چگونه رفتن درست است؟ بنابراین آن نخبه حتی اگر روزی به این نتیجه برسد که برگردد، چون فرصتهای داخلی را هم از دست داده، امکان بازگشت او بسیار اندک می‌شود.
معاون پژوهشی دانشکده پزشکی دانشگاه علوم پزشکی تهران بهترین عامل فروکش کردن هیجان نخبگان جوان برای مهاجرت و احساس عقب ماندن از همتایان را فرصتهای تحصیلی برای دانشجویان نخبه و کمک به آنها برای حضور در کنگره‌ها و همایش‌های علمی بین‌المللی و آشنا شدن آنها با شرایط دانشگاه‌های دنیا دانست و گفت: این الگو در تمام کشورهای پیشرفته در حال اجراست و نخبگان جوان آنها پس از دیدن شرایط سایر کشورها آگاهانه دست به انتخاب می‌زنند اما ما در دانشگاه‌ها خود به صورت سیستماتیک تبادل دانشجو نداریم و تنها در یکی دو دانشگاه این امر صورت می‌گیرد.
قائم‌مقام معاونت تحقیقات و فناوری وزیر بهداشت افزود: دانشجوی نخبه‌ای که می‌خواهد مهاجرت کند باید اطلاعات داشته باشد. این طور نیست که آن سوی دنیا برای نخبگان فرش قرمز پهن کرده باشد. نخبه باید لباس بکند و تن به آب بزند. گرفتن گرنت پژوهشی طی یک رقابت سخت حاصل می‌شود.
وی معتقد است اگر سایه مدیریتهای سیاسی را از سر دانشگاه‌ها برداریم خیلی از نخبگان‌مان نمی‌روند. محیط علمی، آدم علمی می‌خواهد نه نماینده فلان گروه سیاسی. ما باید محیط‌های علمی خود را بین‌المللی کنیم و دانشجویانمان بروند دنیا را بینند. باید بگذاریم دانشجویانمان در رفت و آمد باشند نه آن که یکسره به فکر رفتن باشند. آن هم رفتن کور!
چرا دانشگاه‌های ما برای استخدام استاد ردیف استخدامی ندارند؟
دکتر آخوندزاده همچنین گفت: دانشگاه‌های ما برای استخدام یک استاد باید ردیف استخدامی داشته باشند. یک فرد باید بازنشسته شود تا فرد دیگری جایگزین شود. در صورت اختصاص ردیف استخدامی فراخوان جذب می‌دهیم تا بر اساس معیارهای تعیین شده بهترین‌ها انتخاب شوند. اما گرفتن ردیف استخدامی برای دانشگاه‌ها اصلا راحت نیست. با این وصف نمی‌توانیم بگوییم برای بازگشت نخبگان خیلی ظرفیت داریم.
چند درصد نخبگان در راس مدیریتهای کلان کشور هستند؟
استاد دانشگاه علوم پزشکی تهران اضافه کرد: نخبگان، چه آنانی که در داخل و چه آنانی که در خارج هستند، برای ماندن و یا برگشتن نگاه می‌کنند که اصولا نخبگان کشور در راس مدیریتهای کلان کشور هستند یا خیر؟
چرا مهاجرت نخبگان در کشورهای توسعه یافته تبدیل به ضایعه نمی‌شود؟
قائم‌مقام معاونت تحقیقات و فناوری وزیر بهداشت معتقد است مهاجرت نخبگان یک جریان بین‌المللی است و این مساله در کشورهای توسعه یافته، هیچ گاه بحرانی نمی‌شود؛ چرا که اگر در این کشورها نخبگان مهاجرت کنند، توانایی جذب نیروهای متخصص کشورهای دیگر را دارند؛ از سویی دیگر بسیاری از نخبگان کشورهای توسعه یافته، وقتی به کشورهای دیگر مهاجرت می‌کنند، پس از کسب دانش، به کشور خود بازمی‌گردند؛ چرا که امکان به کارگیری آن دانش در کشور خود را دارند. به عبارتی، نخبگان کشورهای توسعه یافته در رفت‌و‌آمدند و بنابراین مهاجرت نخبگان در این کشورها، ضایعه بزرگ محسوب نمی‌شود.
همچنین نتایج تحقیقات دیگری در کشور که بر روی اعضای هیات علمی ایرانی ده دانشگاه برتر آمریکا – بر اساس نظام رده‌بندی بین‌المللی -انجام شده، نشان داده است ۱۴۱ عضو هیات علمی ایرانی در حوزه‌های علوم پزشکی، علوم فنی، هنر، علوم انسانی و علوم پایه در دانشگاه‌های آمریکا مشغول به فعالیت هستند که از این تعداد عضو هیات علمی، ۴۰ درصد در حوزه علوم پزشکی، ۲۸ درصد در حوزه علوم فنی، ۲۱ درصد در حوزه هنر و علوم انسانی، و ۱۱ درصد در حوزه علوم پایه در این دانشگاه فعالیت دارند.
اسناد راهبردی موجود به راهکارهای زیادی برای حفظ نخبگان در کشور اشاره دارند اما همه ما نیک می‌دانیم بین اسناد و واقعیتها، فاصله‌ها بسیار است. سهم تحقیقات از تولید ناخالص ملی سالهای طولانی است که در حسرت گذر از یک درصد و در آرزوی چهار درصد مانده است. سیاست‌زدگی محیط‌های علمی ما غیرقابل انکار است. هنوز نخبگان در بسیاری از رؤوس اجرایی و دانشگاه‌های درجه یک کشور جایگاه درخوری ندارند و بروکراسی اداری و کمبود امکانات تحقیقاتی ناچیز، مانع مهمی پیش روی فعالیتهای آنهاست، به همین دلیل است که طرح‌های ضد مهاجرتی ترامپ را نمی‌توان به اندازه بی‌توجهی‌های داخلی برای حفظ نخبگان جدی گرفت.
انتهای پیام